خواص دارویی بنفشه معطر

بنفشه معطر, خواص بنفشه معطر, خاصیت بنفشه معطر, خواص دارویی بنفشه معطر, خواص درمانی بنفشه معطر بنفشه معطر, داروهای گیاهی, گیاهان داوریی,طب سنتی و گیاهان دارویی-داروی گیاهی

بررسی کلی گیاه دارویی بنفشه معطر و آشنایی با خواص دارویی و ترکیبات شیمیایی و نحوه مصرف و..... 

 بنفشه معطر
نام های فارسی: بنفشه معطر، بنفشه
نام علمی: viola odorata
نام عمومی: sweet violet
نام انگلیسی: sweet violet
نام عربی: بَنَفْسَج (Banafsaj)
نام فرانسوی: violette odorante
نام آلمانی: Marzviole
نام خانواده: violaceae  (بنفشه)

گیاه شناسی:
بنفشه معطر گیاهی است علفی و بوته ای که پایا و چندساله می باشد. برگ های قلبی شکل گیاه دمبرگ درازی دارند که از محل مشترکی در ناحیه یقه گیاه (تقریباَ هم سطح با زمیت) خارج می شوند.

این برگ ها اکثراَ روی زمین گسترده اند و ساقه وجود ندارد. گل ها به صورت منفرد روی دمگل و گیاه قرار گرفته اند. دمگل ها در محل اتصال به گل حالت خمیده و عصا مانند دارند.

گل ها معطر و اغلب بنفش رنگ و به ندرت سفید یا گلی هستند( البته در بعضی نمونه ها ممکن است قسمت های کمی از گلبرگ سفید یا گلی رنگ باشد.) میوه گیاه به صورت پوشینه و حاوی تعدادی دانه زرد رنگ است.

بنفشه معطر بیشتر در نواحی سایه دار و مرطوب می روید و برای استفاده دارویی به صورت وسیع کشت می شود. همچنین، به عنوان زینتی به طور گسترده مورد استفاده قرار می گیرد. گل های زیبای گیاه در اوایل بهار ظاهر می شوند و در تابستان عاری از گلبرگ است. بنفشه معطر بومی اروپا و آسیاست، ولی در نواحی دیگر، از جمله آمریکای شمالی و استرالیا پرورش داده می شود. این گیاه به نام های عمومی بنفشه انگلیسی، بنفشه باغی نیز مشهور است.

این گیاه در نواحی مختلف ایران و به خصوص در قسمت های شمالی و مرطوب ایران رویش دارد.

تاریخچه:
بنفشه معطر از زمان های دور مورد استفاده دارویی داشته است. در قرون اولیه میلادی، در مکاتب بقراط و دیوسکورید و در قرون وسطی توسط اعراب در درمان بسیاری از بیماری ها، از جمله رفع ورم چشم، درد گلو، دفع صفرا، رفع حالت تشنگی و به عنوان ملین و قی آور به کار می رفته است.

بر اساس افسانه های قدیمی، نام بنفشه معطر(viola) از نام دختری باکره به نام lo گرفته شده است.

زئوس به این دختر عاشق شد و به خاطر محافظت از زن حسودش او را به شکل یک گوساله ماده در آورد که در کشتزاری از بنفشه چرا می کرد. به این دلیل بنفشه قرن ها به عنوان نماد عشق معروف شد و در نمایشنامه ها از آن نام برده می شد. در نمایشنامه شکسپیر، پاک از بنفشه در تهیه معجون عشق استفاده می کند.

ترکیبات مهم:
مهم ترین ترکیبات گیاه، اسانس و مواد رنگی آن است. مواد رنگی را می توان به وسیله آب استخراج کرد. این مواد با اسیدها و قلیایی ها به رنگ های سبز، زرد و قرمز در می آیند و از آنها به عنوان معرف PH  استفاده می کنند. یک گلوکزید به نام ویولاکورسیتین در گیاه و به خصوص در ریزوم آن وجود دارد که می توان آن را با الکل گرم از گیاه تازه استخراج نمود. این گلوکزید که به صورت کریستال های زرد رنگ می باشد، با اسیدهای معدنی به کورسیتین و قند قابل تخمیر تبدیل می شود. طبق دارو نامه (فارماکوپه) انگلستان، به احتمال زیاد خواص مهم  گیاه مربوط به این گلوکزید است. همچنین اسید سالی سیلیک در جریان تجزیه و تخمیر مواد گیاه به دست می آید. از این بنفشه عطری استخراج می شود که بسیار گران قیمت است؛به همین دلیل بسیاری از عطرهای موجود در بازار با نام این گیاه، از مواد مصنوعی تهیه می گردند.

ترکیبات دیگر بنفشه شامل موسیلاژ، آنتوسیانین و یک ماده مهم به نام ویولین می باشد. ویولین آلکالوئیدی است که اثراتی شبیه امتین (یعنی تهوع آور) دارد.

دارو شناختی و اثرات مهم:
استفاده دارویی هنوز در دارونامه ها وجود دارد. گل ها خاصیت مسهل دارند. در دارونامه انگلستان بهترین شکل استفاده از گل ها به صورت شربت است که برای نوزادان نصف تا یک قاشق چایخوری و یا بیشتر، با مقدار مساوی روغن بادام مخلوط می شود. در قدیم شربت بنفشه را برای رفع تورم چشم ها، رفع بی خوابی، درمان یرقان، درمان تب و لرز، برطرف کردن چرک و تورم لوزه ها و صرع استفاده می کردند. جرالد، یکی از متخصصان گیاهان دارویی می گوید،برای تسکین تورم داخلی گوش، آرامش قلب، بر طرف کردن خشکی و گرفتگی گلو، بهبود سر درد و به عنوان خواب آور می توان از بنفشه معطر استفاده کرد.

از گل های بنفشه می توان مربای شیرینی تهیه کرد که در زمان چارلز دوم به عنوان کنسروی مطلوب، با نام قند بنفشه یا violet plate در تمام داروخانه ها به فروش می رسید و بسیار پرطرفدار بود. این فرآورده خاصیت خلط آور دارد. گل های تازه برای افزودن به سالاد بسیار خوب است. همچنین جرالد می افزاید که از برگ ها می توان در تهیه مرهم و ضماد جهت سوختگی ها استفاده نمود. او معتقد است که اثرات آن بهتر از گل ختمی و ترکیبات جیوه می باشد.

تمام بنفشه ها دارای طبیعت سرد و مرطوب هستند. وقتی سبز و تازه اند، به عنوان سرد کننده و پایین آورنده حرارت بدن، به صورت داخلی و خارجی، به کار می روند؛ مثلاَ در کاهش ورم چشم ها می توان از جوشانده گل وبرگ و برای تسکین سر درد از مرهم آن بر روی پیشانی استفاده نمود. این مرهم را می توان با اسانس گل سرخ هم مخلوط کرد.

گل و برگ بنفشه، به صورت فرآورده خوراکی، صفرا آور بوده و به خصوص برای بچه ها مناسب است (البته اثر برگ در این مورد قوی تر است). همچنین، گل های تازه یا خشک به شکل خوراکی، در رفع مشکلات ریوی مؤثرند.

ریزوم به صورت خوراکی دارای اثرات قوی تهوع آور و مسهل می باشد و از این نظر شبیه ایپکاکوانا است.

دانه ها خاصیت مسهلی و ادرار آور دارند و از آنها در مشکلات مجاری ادرار، به خصوص دفع سنگریزه در مجاری، استفاده می شود.

در هومیوپاتی مدرن از تنتور گل تازه برای سرفه های اسپاسمی همراه با تنگی نفس و روماتیسم مچ ها استفاده می کنند.

خواص گلوکزید موجود در گیاه هنوز به طور کامل مورد بررسی قرار نگرفته، ولی مطالعات اولیه حاکی از اثر آنتی سپتیکی آن است.

از زمان های دور از فرآورده های بنفشه تازه به صورت خوراکی و موضعی برای افراد سرطانی، به خصوص سرطان گلو، استفاده می شد. از دم کرده برگ ها در آب جوش و به نسبت 1 به 5 به صورت موضعی(مالیدنی) و یا به صورت کمپرس در دردهای موضعی می توان استفاده کرد.

برای چرب کردن گلو، برگ بنفشه را خشک و پودر کرده و در روغن زیتون بریزید. سپس آن را به مدت 6 ساعت روی بخار بگذارید و بعد مصرف کنید. این روغن برای رفع خشکی گلو مفید است.

از اثرات دیگر بنفشه می توان تسکین سر درد، ضد میگرن، رفع بی خوابی،ضد سرفه، تسکین آسم و برونشیت را نام برد. بنفشه معطر چون خاصیت معرق دارد، در تسکین علائم سرما خوردگی مؤثر است.

از اسانس گل ها در رایحه درمانی، درمان برونشیت، خستگی زیاد و مشکلات پوستی استفاده می شود. 

 طریقه و میزان مصرف:

دم کرده: بنفشه را به صورت سرد می نوشند.برای این کار حدود 70 گرم برگ های تازه را با آب سرد بشویید و آن را با نیم لیتر آب بجوشانید. بعد از حدود 12 ساعت وقتی آب سبز رنگ شد، آن را صاف کرده و در شیشه درب داری در یخچال گذاشته و هر دو ساعت یکبار مقداری از آن را بخورید. این دم کرده بهتر است هر روز تازه تهیه شده و اضافی آن دور ریخته شود.

کمپرس: برای تهیه استعمال خارجی، پارچه یا باند نخی را در دم کرده گرم وارد کرده و بر روی موضع قرار دهید و روی آن را با پارچه ضد آب(لاستیک پارچه نازک) بپوشانید و پس از سرد شدن، این کار را تکرار کنید.

روزانه دو قاشق غذاخوری گل خشک به صورت چای گرم یا دم کرده سرد(توضیح داده شده) و یا 5 گرم از ریشه در روز می توان مصرف کرد.

از بنفشه داروهای نوینی در صنعت دارو سازی به صور مختلف تهیه شده که طریقه و میزان مصرف آنها در راهنمای همراه دارو قید شده است( در خارج ایران).

موارد استفاده بنفشه:

گل و برگ بنفشه کاملاً خوراکی است و می توان به صورت خام یا پخته از آن استفاده کرد. برگ ها در تمام طول زمستان قابل استفاده و دارای طعم ملایم هستند. از برگ ها می توان در سالاد استفاده کرد(در صورتی که از گل ها برای سالاد استفاده شود، مزه و بوی قوی تری دارد). گل و برگ بنفشه را همچنین می توان در تهیه چای، شیرینی ها، سوپ و کیک مورد استفاده قرار دارد.

ابن سینا در کتاب قانون راجع به بنفشه چنین گفته است:

بنسفج گیاهی است مشهور و ریشه اش چون سایر اجزایش نیروی دارویی دارد. دارای طبیعت سرد و تر است. گروهی گفته اند گرم است و در سردی برگش شکی نیست. گویند خون معتدل به وجود آورد. بو کردن و بر سر مالیدن آن سر درد را تسکین دهد. مالیدن و خوردن آن برای تورم چشم مفید است. بنفشه و به ویژه مربای بنفشه، درمان سرفه گرم است و سینه را نرم می کند. شربت بنفشه درمان ذات الجنب و شش است و در این زمینه از جلاب( شربتی که با گلاب و عسل یا شکر درست کنند) بهتر است. التهاب معده را از بین می برد. شربت بنفشه علاج درد کلیه و ملین ملایم است. تناول بنفشه خشک صفرا را بیرون راند.

در کتاب مخزن الادویه در مورد بنفشه چنین آمده است:

بنفسج دارای طبعی سرد و تر و بعضی گفته اند گرم و تر است. مسهل صفرا، مسکن عطش و حدت خون و جهت سرفه و خشونت سینه و حلق و خناق و ذات الجنب و ذات الریه و جهت معده و کبد و طحال و احتباس بول مفید است و بوییدن تازه آن منوم( خواب آور) و گویند گل تازه آن فادزهر(پادزهر) سموم و منوم است.

مصرف مقدار زیاد آن باعث ضعف دل و سنگینی معده و استفراغ می شود که بعضی این مضار را مربوط به خشک آن دانسته اند.

مهم ترین اثرات گزارش شده:

ضد باکتری، ضد التهاب، ضد تب، CNS دپرسانت، ملین، مسهل، معرق، ادرار آور، تهوع آور، خلط آور، قارچ کش، خواب آور، کاهش دهنده پر فشاری خون، شل کننده عضلات، مقوی اعصاب و مسکن.

نکات قابل توجه:

1-   1 - بو و رنگ گل ها ضمن خشک کردن، در صورتی که حرارت زیاد باشد، از بین می رود و یا کاهش می یابد؛ به همین دلیل برای تهیه داروها از گونه های دیگر که رنگ تیره تری دارند نیز استفاده می شود.

2-     2 - یک تن برگ بنفشه می تواند 300 تا 400 گرم اسانس خالص تولید کند. این اسانس در تهیه عطر به کار می رود.

3-   3 - از اسانس گل ها در تهیه فرآورده های تازه و خوشبو کننده دهان استفاده می کنند.

4-   4 - گیاه بنفشه دمای تا 20 درجه زیر صفر را تحمل می کند.

5-  5 -  بوی گل های تازه بنفشه جزء بوهای شیرین است.

6-  6 -  نظریات ابن سینا در قانون و مطالب مندرج در مخزن الادویه در مورد بنفشه، با منابع جدید و اثرات تاَیید شده در بیشتر موارد منطبق می باشد.

7-   7 - در تحقیقی که توسط مؤلف و همکاران در سال 1379 بر روی بنفشه معطر انجام شد، مشخص گردید که اسانس آن حاوی ترکیبات آلفاآیونن، سپس هگزان، نونئال، بنزوفنون، ایکوزان، دوکوزان، پنتاکوزان، تتراکوزان و تری کوزان و بنزیل بنزوات می باشد. 

منبع